Alternatywą dla postępowań przed sądem powszechnym jest sądownictwo polubowne tzw. arbitraż. Jest to jeden ze sposobów na rozstrzyganie sporów już istniejących lub mogących powstać w przyszłości, na który strony umawiają się w umowie. Spory rozstrzygane są przez jednego lub kilku arbitrów, przy czym strony mają wpływ na wybór arbitrów w odróżnieniu do sądów powszechnych. Ponadto, wyroki sądu arbitrażowego mają równą moc prawną z wyrokami sądów powszechnych i można na ich podstawie prowadzić egzekucję.
W niniejszym artykule omówimy warunki poddania sporu pod arbitraż oraz przebieg typowego postępowania, a także zalety arbitrażu, które mogą premiować ten sposób rozwiązywania sporów w stosunku do zwykłego postępowania sądowego.
Bez klauzuli ani rusz
Strony sporu cywilnego mogą poddać pod rozstrzygnięcie sądu polubownego każdy spór o prawa majątkowe i niemajątkowe (z wyjątkiem spraw o alimenty), jeśli może on zostać rozstrzygnięty w formie ugody. Z powyższego jasno wynika, że tzw. zdatność arbitrażową mają nie tylko popularne spory pomiędzy przedsiębiorcami, ale także np. spory ze stosunku pracy, jak również spory pomiędzy konsumentami. Ta formalna furtka, nie zmienia jednak generalnej oceny, że arbitraż jest głównie kierowany do biznesu i to przedsiębiorcy najczęściej korzystają z tego alternatywnego sposobu rozwiązywania sporu. Sama zdatność sporu to jednak nie wszystko, aby móc skorzystać z usług sądu polubownego. Oprócz powyższego niezbędna jest klauzula zapisu na sąd polubowny. Najczęściej taka klauzula jest zamieszczana w umowach, które będą stanowiły podstawę współpracy pomiędzy stronami (np. umowa spółki, umowa o świadczenie usług). Natomiast nic nie stoi na przeszkodzie, aby strony zawarły umowę z zapisem na sąd polubowny już po powstaniu sporu. Brak zapisu na sąd polubowny powoduje niemożność skierowania sporu przed sąd arbitrów. Ważna jest również staranna treść tej klauzuli. Należy określić precyzyjnie: jakie spory na tle określonego stosunku umownego będą kierowane do arbitrażu, jaki konkretnie to będzie Sąd, z ilu arbitrów będzie się składał, kto wybierze tych arbitrów, a wreszcie też, na podstawie jakiego regulaminu będzie rozstrzygał ten Sąd (czy wg regulaminu obowiązującego w dniu wniesienia pozwu, czy też w oparciu o regulamin z innej daty, np. zawarcia umowy). Przy redagowaniu zapisu na sąd polubowny ważne, aby przestrzegać zasady równości stron i nie doprowadzić do jej zachwiania np. poprzez uprzywilejowanie tylko jednej strony do inicjowania postępowań przed sądem polubownym, gdyż wówczas skuteczność zapisu na sąd polubowny może być podważona. Z powyższego wynika jednoznacznie, że staranna redakcja zapisu na sąd polubowny ma pierwszorzędne znaczenie dla stron, albowiem w przeciwnym wypadku naraża nas na ryzyko nieskuteczności całej klauzuli lub procedowania w składzie lub w oparciu o regulamin, którego strona nie akceptowała. W Polsce funkcjonuje wiele stałych sądów arbitrażowych (zorganizowanych instytucjonalnie i gospodarczo) takich jak np. Sąd Arbitrażowy przy Konfederacji Lewiatan, Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie, Sąd Polubowny przy Komisji Nadzoru Finansowego, a oprócz nich strony mogą powoływać sądy „ad hock” wyłącznie do rozstrzygnięcia konkretnego sporu, które wraz z zakończeniem sporu przestają istnieć.
Procedowanie przed sądem arbitrażowym
Procedowanie przed sądem arbitrażowym rozpoczyna się w dniu, w którym drugiej stronie sporu (pozwanemu) doręczono pisemne żądanie rozpoznania sprawy przed sądem polubownym tzw. wezwanie na arbitraż. Niemniej strony mogą wyłączyć obowiązek doręczenia wezwania i rozpocząć procedowanie sprawy od razu od wniesienia stosownego pozwu. Procedowanie przed sądem arbitrażowym przebiega zgodnie z regulaminem tego Sądu, przy czym strony mogą dokonać modyfikacji w trybie tego postępowania oraz uzgodnić zasady i sposób postępowania. Postępowanie arbitrażowe jest w dużej mierze odformalizowane. Mowa tutaj o sposobie odbywania posiedzeń, przeprowadzaniu dowodów, a nawet języku, w jakim prowadzone będzie postępowanie. Odformalizowanie nie znaczy „gorszego” postępowania, albowiem spór rozstrzygają profesjonaliści, często eksperci w dziedzinie sporu, co przynajmniej w założeniu powinno gwarantować wysoki poziom merytoryczny prowadzonego postępowania, jak i zapadłego w sprawie orzeczenia. Ważne, by przy podejmowaniu decyzji o poddaniu sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego pamiętać o kosztach tego postępowania i już zawczasu je skalkulować. Pomogą w tym odpowiednie kalkulatory, które dostępne są na stronach internetowych poszczególnych sądów arbitrażowych.
Zakończenie postępowania arbitrażowego – ostatnie słowo należy sądu powszechnego
Postępowanie przed sądem arbitrażowym może zostać zakończone na kilka sposobów, mianowicie umorzeniem postępowania, zawarciem ugody lub wydaniem wyroku. Wyrok albo ugoda sądu polubownego, by mogły mieć moc prawną równą wyrokowi lub ugodzie zawartej przed sądem powszechnym wymagają uznania ich przez sąd powszechny lub stwierdzenia przez sąd powszechny ich wykonalności, co wymaga złożenia wniosku w tym przedmiocie do właściwego sądu powszechnego. Niemniej jednak, większość ugód i wyroków sądów polubownych wykonywana jest dobrowolnie przez strony i nie zachodzi wówczas potrzeba podejmowania dalszych czynności przed sądem powszechnym.
Sąd arbitrażowy – czy warto?
Istnieje szereg zalet postępowania przed sądem arbitrażowym. Należą do nich przede wszystkim: elastyczność terminów, szybkość postępowania, możliwość wyboru arbitrów, procedowanie w oparciu o dowody z opinii prywatnych, czy też możliwość wyboru miejsca i języka postępowania. Z drugiej jednak strony trzeba mieć na uwadze dość wysokie koszty tego postępowania, dlatego w każdym przypadku warto przeanalizować tak koszty jak i korzyści płynące z arbitrażu i dokonać wyboru dopasowanego do swoich potrzeb w danej sytuacji.